حقوق مالکیت فکری
حمایت از آثار فکری در کشورهای توسعه یافته دارای سابقه ای نسبتاً طولانی می باشد و در این کشورها قوانین کاملی در راستای حمایت از خالقان آثار فکری وجود دارد و آنها پایه گذار بسیاری از کنوانسیون های بین المللی مرتبط با آثار فکری بوده و هستند و در این مسیر از مرحله کودکی و جوانی عبور کرده و به مرحله بزرگسالی رسیده اند در حالی که کشورهای در حال توسعه طی چند دهه گذشته به تکاپو افتاده و اقداماتی را در راستای حمایت از آثار فکری انجام داده اند و تا حدودی می توان بیان داشت که در مسیرشان علائم راهنمای زیادی وجود ندارد . نکته اساسی در این رابطه بسترسازی مناسب برای حمایت از آثار فکری همگام با مقتضیات جامعه داخلی و بین المللی می باشد که این بسترسازی پایه و اساس استواری برای تدوین قوانینی کامل و جامع در راستای حمایت همه جانبه از آثار فکری می باشد که این چهار چوب حمایتی نیز به نوبه خود پیشرفت فرهنگی و اقتصادی جامعه را به ارمغان می آورد .
در بسیاری از موارد من جمله در وسایل ارتباط جمعی ، روزنامه ها ، کتب ، مقالات و ... با عبارت مالکیت معنوی مواجه می شویم که نه تنها برای عموم مردم بلکه برای جامعه دانشگاهی نیز امری نامانوس تلقی می گردد . حال در راستای آگاه سازی عمومی ذکر این نکته ضروری به نظر می رسد که در راستای حمایت از صاحبان آثار فکری ، در اولین قدم بایستی عبارات آن بطور صحیح تعریف گردند تا پایه های علمی جامعه را که همان حمایت از آثار فکری است بطور صحیح بنیان نمائیم که در مراحل بعدی با مشکلاتی مواجه نگردیم و در صورت مواجهه ، با اصولی راسخ و استوار اقدام به رفع مشکلات موجود نمائیم .
عبارت مالکیت معنوی که معتقد به عبارت مالکیت فکری می باشیم ترجمه واژه انگلیسی "Intellectual property " است که واژه " Property " در زبان انگلیسی هم به معنای " حق مالکیت " و به " تصرف " و هم به معنای " مال " و " شیء " که مالکیت آن تعلق می گیرد به کار می رود . کلمه " Intellectual " وصفی است که بر توانایی فرد به فکر کردن در یک روش منطقی و شناخت اشیاء و یا به کارگیری این توانایی دلالت دارد .
بنظر می رسد بایستی هنگام بیان رابطه بین اثر ابداعی مانند اختراع و ... با صاحب اثر عنوان مالکیت بر فکر یا همان مالکیت فکری بیان گردد زیرا یک اثر فکری که بوجود می آید دارای 2 جنبه می باشد :
1) جنبه مادی یا اقتصادی 2) جنبه معنوی یا اخلاقی
که مثال آن نوشتن یک کتاب است که نویسنده دارای یک حق مادی است بدین صورت که اجازه انتشار و چاپ کتاب خود را می تواند به هر موسسه انتشاراتی بدهد و دارای یک حق معنوی (پدری ) است که حتی اگر موسسه دیگری به غیر از خود او اقدام به چاپ کتابش بنماید بایستی نام وی بعنوان نویسنده ذکر گردد ، بدین معنی که حقوق معنوی بر خلاف حقوق مادی غیر قابل انتقال است .
و ما هنگام استعمال واژه مالکیت معنوی این امر را در ذهن تداعی می کنیم که آثار فکری فقط دارای جنبه معنوی می باشند و جنبه مادی بسیار ناچیز و حتی در مواردی بی ارزش می باشد در حالی که جنبه مادی یا اقتصادی در بعضی از آثار فکری مانند اختراع ها ، نمود بیشتری پیدا می کند و بٌعد معنوی یا اخلاقی آن بسیار کم رنگ است و نتیجه آن برداشتن اولین قدم در این مسیر پرپیچ و خم بطور صحیح می باشد که از بوجود آمدن یک غلط مصطلح که به کارگیری واژه مالکیت معنوی می باشد جلوگیری خواهیم نمود .
حقوق مالکیت فکری چیست ؟
شاید بتوان گفت که ارائه تعریف دقیق از مالکیت فکری ناممکن است زیرا از یک سو مصادیق فکری بسیار متنوع است و نمی توان به ارائه تعریف واحد که بتواند همه آنها را پوشش دهد دست یافت . مثلاً در نظام حاکم بر مالکیت ادبی و هنری بنابر مبنای شخصیت ، توجه زیادی به شخصیت پدید آورنده دارد در حالی که در مالکیت صنعتی بیش تر به ابعاد و فواید حاصل از اختراع و بهره برداری از آن توجه می شود و حق اخلاقی جایگاه چندانی ندارد .
همچنین نظام های حقوقی حاکم بر مبنای فکری دارای تفاوت عمیق است مثلاً نظام حقوقی رومی – ژرمنی بیشتر بر مبنای حقوق طبیعی و اخلاقی استوار است در نتیجه در آن حقوق معنوی و اخلاقی جایگاه ویژه دارد . در حالی که نظام کامن لا بر مبنای منعفت گرائی استوار است و بیشتر به آثار اقتصادی شناسایی مالکیت فکری و تاثیر آن بر نوآوری و پیشرفت علوم توجه دارد.
با این تفاسیر تعاریف مختلفی از حقوق مالکیت فکری توسط علماء و فلاسفه ارائه گردیده است : اجان مکایی در کتاب دانشنامه حقوق اظهار می دارد :
" حقوق مالکیت فکری دسته متنوعی از حقوق است که کاربرد افکار و اطلاعات دارای ارزش اقتصادی را حمایت می کند "
پیتر دراهوس این گونه حقوق مالکیت فکری را تعریف می کند : " حق انتفاع از اطلاعات "
تام پالمر نیز بیان می دارد : " حقوق مالکیت فکری حقوقی است در موضوعات فکری که از پدیده های مادی که این حقوق در آنها منعکس می گردد ، متمایز است " .
دکتر جعفری لنگرودی : این مالکیت فکری همین حق آفریننده اثر است و به آفریننده اثر حق انحصاری بهره برداری را در مدتی محدود به او و به ورثه او می دهد .
دکتر ناصر کارتوزیان : حقوق مالکیت فکری حقوقی است که به صاحب آن اختیار انتفاع انحصاری از فعالیت و فکر و ابتکار انسان را می دهد .